April is de maand van de Filosofie
Jaarlijks worden in april door heel Nederland en Vlaanderen filosofische nachten, programma’s, lezingen, debatten en festivals georganiseerd rondom het jaarthema van de Maand van de Filosofie. In dit kader verschijnt er elk jaar tevens een nieuw filosofisch essay en een filosofisch kinderboek. De Socratesbeker wordt uitgereikt aan het beste filosofieboek van het afgelopen jaar, en eens in de twee jaar wordt een nieuwe Denker des Vaderlands uitgeroepen.
In april 2021 onderzoeken we het thema ‘natuur’. Filosoof Eva Meijer neemt hierin het voortouw als auteur van het essay van de Maand van de Filosofie. Het kinderboek wordt dit jaar geschreven door Bibi Dumon Tak.
Essay
Vuurduin, Aantekeningen bij een wereld die verdwijnt
Eva Meijer
Ik kan de zeepokken niet vinden. Het is een warme zaterdagnamiddag in september, ik ben net aangekomen op het eiland en loop langs het water in de haven. Ik ben hier bijna twintig jaar niet geweest.
De natuur verdwijnt. Diersoorten sterven uit, ecosystemen gaan eraan, de permafrost smelt, onze winters worden herfst. Maar wat is de natuur eigenlijk? En is het denken over een natuur die losstaat van de mens niet juist de oorzaak van veel van onze problemen, zoals de klimaatcrisis en de coronapandemie?
In het essay Vuurduin gaat Eva Meijer een week naar Vlieland. Het ecosysteem van de Wadden staat onder druk, maar er liggen ook delen van haar eigen geschiedenis op het eiland, tijd die nooit meer terugkomt. Met behulp van schrijvers, filosofen, kunstenaars en hond Doris gaat Meijer op zoek naar wat er nu precies verdwijnt en wat we ertegenover kunnen zetten.
Kinderboek filosofie
De eik was hier
Bibi Dumon Tak
In de middenberm van de A58 bij Ulvenhout staat een zomereik. Hij staat er al 180 jaar en is misschien wel de bekendste boom van Nederland. Liefkozend wordt hij de ‘troeteleik’ genoemd en in 2018 werd hij verkozen tot boom van het jaar.
De eik kwam tot wasdom op een 19e-eeuws landgoed met een groot landschapspark eromheen. Prins Bernhard woonde er korte tijd en ook koningin Wilhelmina. Maar met de aanleg van de A58 veranderde alles.
Alle eiken werden gekapt, alleen die ene eik mocht blijven staan. Nu razen er dagelijks duizenden auto’s langs hem heen. En het worden er steeds meer. Daarom moet de eik wijken voor extra asfalt. Wat dat betekent vertelt de eik aan zijn beste vriend de gaai die hem dagelijks bezoekt.
Soorten sterven uit, de grond verdroogt, bossen staan in brand. Dankzij de mens, die de natuur wilde bedwingen, verdwijnt de natuur in een rap tempo. Filosofen noemen het tijdperk waarin we leven het Antropoceen, omdat de mens overal op, om en in de aarde zijn sporen heeft achtergelaten. De menselijke soort, zelf deel van de natuur, overwoekert de aarde.
‘De natuur was hier’ denkt de meeuw als hij een ballon inslikt die op een vis leek. ‘De natuur was hier’ roept de orang-oetan als de zagers hem uit het oerwoud verjagen. ‘De natuur was hier’ denken op hun beurt miljarden mensen als een virus een groot aantal soortgenoten de dood in drijft. ‘De natuur was hier’ fluistert de woestijn die door irrigatie één grote oase is geworden. En ook de boer wiens schapen door de wolf zijn doodgebeten, denkt ‘De natuur was hier’.
Maar wat is de natuur in deze voorbeelden? Is ‘de natuur’ aan het verdwijnen? Of slaat deze als een dief in de nacht heimelijk met volle kracht terug (‘De Natuur was hier!’)? Wat is het verschil tussen de menselijke en niet-menselijke natuur, tussen ‘cultuur’ en ‘natuur’? Bestaat dat verschil wel, of heeft het nooit bestaan? Verdient de mens een aparte status ten opzichte van andere soorten en natuurverschijnselen? Of is het leven van een boom, dier of rivier net zo belangrijk als het leven van een mens?
Dat zet natuurlijk aan tot denken. In de Maand van de Filosofie 2021.
Shortlist Socratesbeker 2021
Erasmus
Dwarsdenker
Sandra Langereis
Erasmus is een van de grootste cultuurdragers van Nederland en België, en zelfs van heel Europa. Hij wordt beschouwd als sleutelfiguur voor de overgang van middeleeuwen naar moderne tijd. Zijn betekenis voor de literatuur- én wetenschapsgeschiedenis is immens. Erasmus’ duizenden brieven over gewetensdwang en persvrijheid hebben niets aan zeggingskracht ingeboet. Het grootste deel van Erasmus’ leven en werk bleef tot nu toe onderbelicht. Langereis is de eerste biograaf die zijn levensverhaal recht doet door zijn briefwisseling op de voet te volgen en zijn complete literaire erfenis te beschrijven. Ze toont hem als de sprankelende auteur van de Lof der zotheid en als brutale bijbelwetenschapper die het net zo hevig aan de stok kreeg met pauselijke inquisiteurs als met Luther. Erasmus’ levensverhaal werpt licht op een opwindend tijdvak: de eeuw van felle humor en grof geweld, van religieus fanatisme en strijd voor intellectuele vrijheid. Deze rijke biografie maakt de actualiteit van geschiedenis invoelbaar. Met Erasmus. Dwarsdenker schreef Sandra Langereis opnieuw een betrokken biografie die de aandacht vestigt op de onmisbaarheid en kwetsbaarheid van cultuur in alle tijden.
In bed met een filosoof
Denken over seks
Damon Young
Waarom vinden we het zo moeilijk om te praten over seks? We denken er de hele dag aan, maar als we moeten zeggen wat het is, weten zelfs de grootste filosofen het niet precies. In dit nieuwe boek doet de Australische publieksfilosoof Damon Young iets unieks en moedigs: hij schrijft open over zijn eigen seksuele ervaringen en probeert te laten zien wat we daardoor kunnen leren over het leven. Onderwerpen die aan de orde komen zijn: verlangen, genot, masturbatie, sm, porno en nog veel meer.
Damon Young (1975) is een Australische schrijver van fictie en non-fictie en een vooraanstaande, jonge publieksfilosoof, ook buiten Australië. Hij is mede-oprichter van de 'School of Life' in Melbourne en werkt momenteel aan How to think about exercise, een deel in de nieuwe boekenserie van de Londense 'School of Life'. Damon is een fervent twitteraar (@damonayoung) en blogger (damon-young.blogspot.com.au).
Het wonder van betekenis
Op zoek naar geluk en wijsheid met Paul van Tongeren
Marc van Dijk & Paul van Tongeren - Denker des Vaderlands 2021
Ons denken wordt uitgedaagd door het grootste wonder dat er is: dat er betekenis bestaat. Dat wij niet anders kunnen dan betekenis zien, horen, voelen, ruiken, kennen. Die betekenis is er niet zonder ons. Wat zou er überhaupt kunnen zijn zonder ons?’ – Paul van Tongeren Denker des Vaderlands Paul van Tongeren is iemand aan wie je eindeloos vragen wilt blijven stellen. Zijn antwoorden zetten je onbevangen aan het denken. Van Tongeren is een ideale gespreksgenoot: uitdagend, meeslepend en altijd goed te volgen. Paul van Tongeren (1950) was hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen, Leiden en Leuven. Zijn boeken over levenskunst en over Nietzsche zijn in meerdere talen vertaald. Voor de periode 2021-2023 is Van Tongeren benoemd tot Denker des Vaderlands. Marc van Dijk (1979) is journalist, kinderboekenschrijver en kunstenaar. Hij schrijft over filosofie voor Trouw en Filosofie Magazine. Marc van Dijk reisde met hem mee naar Kreta, waar de filosoof een cursus gaf over geluk bij Aristoteles. Hij interviewde Van Tongeren over filosofie, geloof, verwondering en dankbaarheid. Hoe kan de 21ste-eeuwse mens leven, verdeeld tussen de orde van Aristoteles en de chaos van Nietzsche? Een reisverslag gewijd aan het geluk, de leegte en het wonder.
De zijkant van de filosofie
Een dialoog over vrouwelijk denken
Frank Meester & Aline D’Haese
Sprankelend twistgesprek over de rol van vrouwen in de geschiedenis van de filosofie. Iedereen kent Socrates, Kant en Nietzsche. Maar hoe zit het met Theano, Porete, Cereta en Salomé? Ken je die? Of denk je bij die namen eerder aan exotische gerechten dan aan beroemde filosofen? Als dat zo is, dan ben je geen uitzondering. Filosofie is lang voorgesteld als een mannending, terwijl vrouwen toch ook vanaf het prilste begin van de mensheid filosoferen. In dit boek gaan Aline D’Haese en Frank Meester samen de strijd aan om het vrouwelijke denken over het voetlicht te brengen. In een sprankelende en luisterrijke dialoog nemen ze de lezer mee door de geschiedenis van de vrouwelijke filosofie. Vrouwen kunnen niet denken? Wat een onzin. Ze filosoferen misschien wel beter dan mannen. Frank Meester (1970) is filosoof, schrijver en initiatiefnemer van de filosofische denktank Nieuw Licht. Hij schreef onder meer Zie mij, Islam en samen met Stine Jensen het door de griffeljury bekroonde kinderboek Hoe voed ik mijn ouders op? Onder de naam Gebroeders Meester had hij met zijn broer Maarten een column in de Volkskrant en publiceerde hij de bestseller Meesters in de filosofie. Aline D’Haese (1976) studeerde klassieke talen aan de KU Leuven. Daarna studeerde ze summa cum laude af in de wijsbegeerte. Ze is docent Latijn, Grieks en filosofie en is verbonden aan de Universiteit van Leuven. Ze leverde een bijdrage aan Diner pensant, en aan het werkboek van Het goede leven en de vrije markt.
Het rechtvaardigheidsgevoel
Waarom wij niet allemaal hetzelfde denken over politiek en moraal
Jonathan Haidt
Waarom zijn conservatieve en progressieve mensen het zo oneens over politiek en religie? Volgens sociaal psycholoog Jonathan Haidt ligt dit aan de manier waarop het brein werkt. Conservatieven en progressieven vinden instinctief verschillende waarden belangrijk. Deze waarden verbinden ons met een gemeenschap, maar verblinden ons tegelijk voor het standpunt van de ander. Volgens Haidt is kennis van dit proces het begin om dichter bij elkaar te komen.
Dit invloedrijke, nu al klassieke boek is voor het eerst in het Nederlands vertaald.
Jonathan Haidt is sociaal en cultureel psycholoog. Hij schreef eerder ‘The Happiness Hypothesis’ en werkt aan een boek over de psychologie van het kapitalisme. ‘Het rechtvaardigheidsgevoel’ is zijn eerste boek dat in het Nederlands is vertaald.
Stoïcijns leven
Van Zeno tot Marcus Aurelius Tijdloze levenslessen over geluk, succes, veerkracht en innerlijke waarden
Ryan Holiday & Stephen Hanselman
Wat kunnen de levensverhalen van de stoïcijnen ons leren over geluk, succes, veerkracht en innerlijke waarden?
Bijna 2.300 jaar geleden richtte een geruïneerde koopman genaamd Zeno een school op in Athene. Het stoïcisme, de filosofische stroming die daar ontstond, heeft een nieuw publiek gevonden onder degenen die op zoek zijn naar grootsheid; van atleten tot politici en iedereen daartussenin. Geen wonder: net als in de chaos van het Romeinse Rijk is het vandaag de dag even urgent om zelfbeheersing, deugdzaamheid en onverschilligheid voor datgene waarover we geen controle hebben te omarmen.
In Stoïcijns leven presenteren Holiday en Hanselman de fascinerende levens van de mannen en vrouwen die ernaar streefden te leven volgens de tijdloze stoïcijnse waarden. Aan de hand van hun worstelingen en successen worden de klassieke, krachtige lessen afgestoft. De biografieën, van Epictetus tot Marcus Aurelius, zijn niet alleen bedoeld als geschiedenislessen, maar vooral om de lezer te helpen filosofie in hun eigen leven toe te passen. Het boek is een schatkist aan waardevolle inzichten en verhalen, dat keer op keer kan worden gelezen door iedereen die op zoek is naar inspiratie uit het verleden.
Amerikaanse filosofie
Leef je eigen leven
John Kaag
In een afgelegen bibliotheek stuit John Kaag op het oeuvre van alle belangrijke Amerikaanse filosofen, zoals John Dewey, Walt Whitman en William James. Geïnspireerd vertelt Kaag het voor velen onbekende verhaal van hun denken. Het is een filosofie die het leven omarmt en zich kenmerkt door pragmatisme, zelfvertrouwen en zelftranscendentie. Tijdens het lezen verandert het persoonlijke leven van Kaag ook.
"Niet sinds Robert Pirsigs 'Zen en de kunst van het motoronderhoud' las ik zo’n betoverend samenspel van persoonlijke ervaring en formele filosofie als John Kaags Amerikaanse filosofie." – Robert D. Richardson (auteur van William James)
"John Kaags boek is een wonderlijke combinatie van reisverslag, memoires, biografische schets en filosofische verhandeling." – De Groene Amsterdammer over 'Met Nietzsche de bergen in"
Machiavelli’s lef
Levensfilosofie voor de vrije mens
Tinneke Beeckman
Waarom zou je Machiavelli (1469-1527) lezen – de term ‘machiavellisme’ staat toch voor manipulatie, bedrog en machtshonger? Dat dacht Tinneke Beeckman ook. Maar dankzij Spinoza ontdekte ze een andere Machiavelli: een geniale politieke denker uit de renaissance en passionele liefhebber van vrijheid. Machiavelli is bij uitstek een denker voor een wereld in crisis. En zijn denken getuigt van een aanstekelijk lef om ideeën te lanceren én om te handelen. Beeckman bespreekt Machiavelli’s originele inzichten: politiek draait om conflict, noodzaak en tegenslag brengen het beste in jezelf naar boven en politieke deugdzaamheid verschilt van de klassieke moraal. Machiavelli hield leiders en burgers een spiegel voor: wat betekenen macht, gezag en burgerschap? En wanneer leef je echt in vrijheid? Beeckman bespreekt deze vragen en inzichten nauwgezet en betrekt ze op de actualiteit. In dit uitdagende boek voert Beeckman de lezer niet alleen naar het hart van Machiavelli’s denken, ze laat ook zien dat Machiavelli’s werken een rijke schatkamer zijn vol wijze, scherpe en helder geformuleerde inzichten die van groot belang zijn voor burgers van nu.
Feline Philosophy
Cats And The Meaning Of Life
John Gray
'When I play with my cat, how do I know she is not passing time with me rather than I with her?' Montaigne There is no real evidence that humans ever 'domesticated' cats. Rather, it seems that at some point cats saw the potential value to themselves of humans. John Gray's wonderful new book is an attempt to get to grips with the philosophical and moral issues around the uniquely strange relationship between ourselves and these remarkable animals. Feline Philosophy draws on centuries of philosophy, from Montaigne to Schopenhauer, to explore the complex and intimate links that have defined how we react to and behave with this most unlikely 'pet'. At the heart of the book is a sense of gratitude towards cats as perhaps the species that more than any other - in the essential loneliness of our position in the world - gives us a sense of our own animal nature.